Вясна ў Заходнім Йоркшыры незвычайная. Іначай англійскія паэты не параўноўвалі б яе з лесвіцай Якава, што залатой цецівой спускаецца з нябеснага блакіту на волкія зямныя праталіны. Вясна 1855 года для йоркшырскай вёскі Хауарт апынулася асаблівай. Па яе лесвіцы, пакінуўшы зямныя пакуты, узнялася да вышынь неўміручасці маленькая сціплая жанчына, якая напісала адзін з самых знакамітых англійскіх раманаў 19-га стагоддзя.
Пачынаўся апошні дзень першага вясновага месяца. Была нядзеля. Са званіцы царквы Святога Майкла і Усіх Анёлаў да шэрых каменных дамоў, на шыбах якіх ужо пачыналі гарэзаваць зайчыкі, павінен быў даляцець велікодны звон, але даляцеў жалобны: на 39-м годзе жыцця ў такім жа шэрым каменным доме, толькі пры царкве, памерла жонка вікарыя Артура Бэла Нікалса, дачка пастара Патрыка Бронтэ, вядомая ўсёй Англіі пісьменніца, аўтарка праслаўленага рамана «Джэн Эйр» Шарлота Бронтэ. Прычына яе заўчаснага сыходу з жыцця да нашых дзён дакладна не выяўлена, але…
Версія bacillus kochii
Афіцыйны дакумент сведчыў пра смерць ад сухотаў, аднак ён быў фармальнасцю, абумоўленай немагчымасцю ўстанавіць больш дакладны дыягназ на фоне ўсіх акалічнасцей.
Шасцю гадамі раней ад сухотаў памерлі брат пісьменніцы, Патрык Брэнуэл, і дзве яе сястры — Эмілі Бронтэ, аўтарка вядомага рамана «Навальнічны перавал», і Эн Бронтэ, якая паспела напісаць «Незнаёмку з Уайлдфел-Хола» і «Агнэс Грэйс». Сёстры, якія разам з Шарлотай складалі феномен англійскай літаратуры — тры пісьменніцы пад адным дахам, і якія, як і яна, ніколі не вылучаліся моцным здароўем (з дзяцінста часта хварэлі і падоўгу не мелі сілы пакінуць ложак), пайшлі з жыцця ў 27 і 29 гадоў. Брат, які мог бы праславіцца як мастак, у 31 год забіў сябе опіумам і алкаголем, і сухоты ў яго выпадку сталі хутчэй ускоснай, чым непасрэднай прычынай.
Верагодна, што гэтая ж хвароба на два дзясяткі гадоў раней забрала ў пастара Бронтэ яго старэйшых дочак. Мэры і Элізабэт памерлі яшчэ школьніцамі. Прытулак для асірацелых дзяцей свяшчэннікаў, куды Патрык Бронтэ аддаў іх пасля смерці жонкі, быў не лепшым, чым той, які апісаны ў рамане «Джэн Эйр», ні пануючымі норавамі, ні санітарнымі ўмовамі. Паветра мясцовасці Кован-Брыдж, дзе ён размяшчаўся, было настоена на гаючым чаборы — ён рос там паўсюль, — але карысць ад яго перакрэслівалася многімі шкодамі. Узяць хаця б вокны, сканструяваныя так, што нельга было адчыніць іх як след, каб пусціць здаровае паветра ў затхлыя пакоі. І ў іх, і ў цесных калідорах, і на вузкіх лесвіцах пахла не чаборам, а сырасцю і цвіллю.
Гэта цяжка ўявіць, але традыцыйную англійскую аўсянку дзецям варылі на вадзе, якая сцякала пасля дажджу са страхі ў падстаўленую для гэтага бочку. І вось у такія ўмовы прыехалі старэйшыя дочкі пастара, перад гэтым перахварэўшы дома на адзёр ды коклюш і працягваючы кашляць.
Дзіўна, а можа і не, але эпідэмія тыфу, якая прыйшла ў Кован-Брыдж вясной 1825 года, сястрычак Бронтэ не закранула. Тым не менш неўзабаве яны адна за адной паміраюць: спачатку Мэры (Элен Бернс з рамана «Джэн Эйр» — поўнае яе ўвасабленне), потым, праз які месяц, Элізабет, у якой незадоўга да гэтага заўважаюцца сімптомы сухотаў.
Непераборлівыя крыніцы вельмі ахвотна эксплуатуюць гэты дыягназ як своеасаблівую прыкмету 19-га стагоддзя, датычную вядомых асоб з галіны інтэлектуальнай і творчай дзейнасці. У іх можна прачытаць і тое, што сухоты сталі прычынай заўчаснай смерці маці ўсіх шасцярых дзяцей пастара Бронтэ, хаця ў падрабязнай біяграфіі Шарлоты, напісанай яе сяброўкай, пісьменніцай Элізабэт Гаскел па замове забітага горам бацькі і дбайна ім самім выверанай, значыцца ў дачыненні да маці зусім іншы дыягназ: Мэры Бронтэ-старэйшая памерла ад раку маткі.
Сцвярджаць, што Шарлота стала ахвярай сухотаў, з поўнай упэўненасцю немагчыма — і доказаў не хапае, і іншыя версіі існуюць. Сумненні і пошукі праўды заўсёды нечага вартыя, нават праз стагоддзі. Здараецца, што яны выводзяць на такія падрабязнасці, сярод якіх выяўляюцца ўжо неаспрэчныя доказы.
Здані дома на могілках
У Англіі 19-га стагоддзя дарослыя, каб адвучыць дзяцей баяцца прывідаў, самі, бывала, у іх пераапраналіся. Гэта да тэмы незайздроснага лёсу дзяцей мінулых стагоддзяў.
Можна займаць чацвёртае месца ў шэрагу самых вядомых англійскіх пісьменнікаў (паперадзе толькі Уільям Тэкерэй, Джордж Эліат і Чарльз Дзікенс) — і пры гэтым хавацца ад славы ў вёсцы і нагадваць самой сабе страуса, выкарыстоўваючы замест пяску верасовыя пусткі, якіх ў ваколіцах Хауарта хапае. Хоць традыцыйна яны выклікаюць у чалавека не толькі замілаванне, але і тугу, прагулкі сярод іх усё ж лепш, чым знаходжанне на могілках. Бывае, што ў чалавека ёсць месца сілы, куды ён імкнецца, каб ёй наталіцца, а бывае, што родны дом з’яўляецца месцам слабасці, бо сілы ён забірае.
Дом пастара, у якім Шарлота жыла з чатырох гадоў з кароткімі перапынкамі — спачатку на вучобу, не толькі ў злашчасным прытулку ў Кован-Брыдж, але і ў прыватнай школе міс Вулер, а потым крыху ў Бруселі (дзеля практыкавання ў французскай мове) з наступным непрацяглым выкладаннем і там і там, — дом, у якім было напісана ўсё, пачынаючы ад першых дзіцячых п’есак, якія тут жа і ставіліся з удзелам сясцёр і брата, і працягваючы падлеткавымі сачыненнямі, дзеля якіх ствараўся рукапісны дамашні літаратурны часопіс, ды юнацкімі вершамі, ды, нарэшце, раманамі, дом, у якім «на прыступках ні плямінкі, шкло ў старамодных рамах блішчыць, як люстэрка, і ўнутры, і знадворку ахайнасць дасягае паўнейшай чысціні» (як апісвала згаданая ўжо Элізабэт Гаскел), — гэты дом знаходзіцца на самай вяршыні ўзгорка, на якім акурат і месціцца вёска Хауарт. Ён стаіць трошкі вышэй, чым царква, а вышэй за яго — толькі могілкі.
Парослыя мохам помнікі шчыльна абступаюць дом Бронтэ з трох бакоў. Пад гэтымі помнікамі — усе, хто памёр у Хауарце на працягу паловы тысячагоддзя.
Пакуль пастар Бронтэ даб’ецца, каб на гэтых могілках перасталі хаваць, шмат дажджоў спадзе на іх з пахмурнага англійскага неба, шмат хвароб пранясецца па хауарцкіх схілах у плынях ліўневых ручаёў. Высокую смяротнасць жыхароў Хауарта (часам бывала хавалі штодня) нельга не патлумачыць суседствам з могілкамі.
Паводле яшчэ адной версіі, Шарлота Бронтэ памерла ад брушнога тыфу, успышкі якога ў такіх умовах былі нярэдкімі. Нібыта хварэла ў той час служанка, нібыта яна пісьменніцу і заразіла. Але з усіх сімптомаў, уласцівых тым ці іншым формам і стадыям брушнога тыфу, у Шарлоты назіралася толькі слабасць і — у апошнія дні — парушэнні свядомасці. Ніякія больш канкрэтныя прыкметы гэтай хваробы, тыповыя для яе, а не аднолькава ўласцівыя для безлічы разнастайных дыягназаў, нідзе не зафіксаваныя. Ды і працягласць хваробы прымушае паставіць тыф пад сумненне: калі нават далучыць да вострага перыяду, які мог доўжыцца тыдзень ці два, перыяд рэканвалесцэнцыі і дадаць да яго яшчэ рэцыдыў, атрымаецца не такі доўгі час, які адпакутавала Шарлота.
І яшчэ адзін аргумент: апошні год у яе жыцці быў самым шчаслівым, і шчасце ўмацавала здароўе. Арганізм, які да гэтага з вялікімі намаганнямі супрацьстаяў небяспечным інфекцыям, што літаральна скасілі астатніх дзяцей сям’і Бронтэ, цяпер быў устойлівым супраць іх, як ніколі раней. Таму шукаць прычыну трагедыі сярод бацыл, відаць, не варта.
Каханне, вартае жыцця
«Бог выцер слёзы з яе вачэй», — гаварылі сучаснікі, сведкі яе апошняга года. «Ужо доўгі час, месяцы тры, у мяне амаль не баліць галава, — радавалася яна сама. — Жыццё маё зусім не падобнае на тое, якое было раней». «Усе, хто сустракаў яе ў гэты час, адзначалі прыкметныя змены ў знешнасці, якія сведчылі і пра ўнутраныя перамены», — пісала ў біяграфіі Элізабэт Гаскел.
Прызнанне вікарыя Артура Бэла Нікалса, які да гэтага таемна кахаў яе амаль дзесяць гадоў, па ліку чацвёртае, спачатку было адхілена. Прапановы рукі і сэрца Шарлота атрымлівала ад розных мужчын, але ўсім адмаўляла. Прычыны тлумачыла тым, што не ўзнікала ў яе такой прывязанасці, ад якой «захацелася б памерці дзеля яго». І ўсё ж пазней яна пагадзілася стаць жонкай містэра Нікалса. І гэта цалкам перамяніла яе жыццё.
Яны абвянчаліся ў той самай царкве Святога Майкла і Усіх Анёлаў 29 чэрвеня 1854 года. «Думаю, гэта вельмі добра, што ён прыхільнік рэальных спраў, якія прыносяць карысць, і зусім не схільны да літаратуры і разважанняў, — пісала тая, якая пасля дзесяцігоддзяў выпрабаванняў, фізічных і душэўных пакут назвала сябе самай шчаслівай жанчынай. — Што да яго бясконцай прывязанасці да мяне і знакаў увагі, якія ён мне аказвае, то мне не трэба пра іх расказваць, я толькі скажу, што яны не змяніліся і іх не становіцца менш».
28 лістапада Шарлота і Артур пайшлі прагуляцца па верасовых пустках. Спачатку яны не збіраліся заходзіць далёка, але потым містэр Нікалс прапанаваў дабрацца да вадаспаду. Ён ведаў: Шарлота марыць убачыць яго ў такую пару. Відовішча вельмі ўразіла: няспынны паток вады бруіўся над белымі камянямі.
«Я б ні за што не пагадзілася прапусціць такое!» — пісала Шарлота ў лісце да сяброўкі наступным днём, ахутаўшы шалікам хворае горла. Вяртаючыся з далёкай прагулкі, муж і жонка трапілі пад лівень і прамоклі да ніткі. У пачатку студзеня яна зноў прастыла: прайшлася па мокрым полі ў тонкім абутку. Калі такая бестурботнасць — не сведчанне жаночага шчасця, то што тады? Закаханым мора па калена.
А неўзабаве пасля гэтага выпадку Шарлоту пачалі мучыць зусім новыя адчуванні: яе ўвесь час ванітавала і перыядычна кружылася галава. Неспакойны містэр Нікалс выклікаў урача, але той запэўніў, што прычыны гэтага — ніякая не хвароба, што цалкам ён натуральны і трэба трошачкі пацярпець. Шарлота была папросту цяжарная, і першыя тыдні гэтага новага стану даваліся ёй так, як даюцца многім жанчынам у свеце.
Але тыдні міналі, а стан не лепшаў. Яна не магла ні есці, ні піць. «Верабейчык памёр бы ад голаду, калі б харчаваўся так, як яна ў апошнія шэсць тыдняў», — гаварыла адна са сведкаў.
«Да гэтага часу, пачынаючы ад вяселля, здароўе маё было цудоўным, — пісала Шарлота. І зноў пра сваё каханне і шчасце: — Ніхто ў цэлым свеце не мае такога добрага мужа, як у мяне. Цяпер я не адчуваю недахопу ні ў сябры, калі я здаровая, ні ў самай адданай сядзелцы, калі я хварэю».
Рвота і немагчымасць прымаць ежу давялі арганізм да таго, што на трэцім тыдні сакавіка Шарлота пачала трызніць. У гэтым стане яна ўвесь час прасіла ежы і прагна глытала ўсё, што давалі. Але, відаць, было позна: у арганізме пачаліся незваротныя змены.
Чаму?
Ва ўсім гэтым аповедзе дагэтуль не сказана нічога пра маці пісьменніцы, якая памерла, калі Шарлоце было пяць гадоў. А гэта ад яе, Мэры Бронтэ, якая была не толькі сціплай пакорлівай жонкай вясковага пастара і маці шасцярых дзяцей, але і асобай незвычайна яснага розуму і неардынарных здольнасцей (пра што, прынамсі, сведчаць яе карэспандэнцыя, якая чытаецца нібы раман, і артыкулы, пісаныя з відавочным разлікам на апублікаванне ў часопісе), аўтарка «Джэн Эйр» атрымала літаратурны талент. Хто ведае, магчыма, Англія мела б не тры, а чатыры пісьменніцы з прозвішчам Бронтэ, якія стваралі ёй літаратурную славу пад адным дахам, пражыві Мэры Бронтэ даўжэй.
Дачка ўзяла ад маці не толькі талент пісьменніцы. Шарлота Бронтэ знешне была копіяй сваёй маці: такая ж маленькая ростам, з някідкай знешнасцю. Дробныя рысы твару, доўгія каштанавыя валасы. Адухоўлены позірк. Далікатная, пяшчотная істота. Анёл. Такія ж рысы — свае і матчыны — прыпісвала яна і лепшым сваім гераіням…
А цяпер галоўнае супадзенне: Мэры Бронтэ памерла ў тым самым узросце, што і Шарлота, — на 39-м годзе жыцця. І нягледзячы на тое, што адна нарадзіла шасцёра дзяцей, а другая так і не стала маці, хваробы, якія забралі іх жыцці, — чыста жаночыя, звязаныя з рэпрадуктыўнай фукцыяй.
Паспрабуем для ўдакладнення прычыны смерці Шарлоты Бронтэ прымяніць гамеапатычную канцэпцыю канстытуцыянальнага тыпу чалавека. На такім падыходзе грунтуецца класічная гамеапатыя. Пры вызначэнні канстытуцыянальнага тыпу важнымі з’яўляюцца не толькі знешнія, але і асобасныя характарыстыкі чалавека. У нас няма медыцынскай карты пацыенткі з пазамінулага стагоддзя, але мы валодаем даволі поўнай інфармацыяй пра яе дзякуючы ўспамінам і вельмі падрабязнай біяграфіі, напісанай Элізабет Гаскел.
Знешнасць пацыенткі зафіксавана ў партрэтах, зробленых яе братам і іншымі мастакамі. Веданне многіх дробязей, пачынаючы ад блізарукасці і хворых зубоў і завяршаючы сціпласцю і перфекцыянізмам, дае падставы не сумнявацца ў дакладнасці псіхафізіялагічнага статуса пацыенткі з далёкай мінуўшчыны. З усёй гэтай інфармацыяй звяртаемся да ўрача Заслаўскай гарадской бальніцы Таццяны Аляксеевай, якая з’яўляецца прадстаўніком класічнай гамеапатыі і разглядае хранічныя хваробы чалавека ў цэласным, халістычным аспекце, іншымі словамі — не адрываючы хваробу ад чалавека:
— Псіхалагічны партрэт і фізічныя асаблівасці Шарлоты Бронтэ вельмі дакладна адпавядаюць гамеапатычнай канстытуцыі «сепія», а для яе вельмі характэрныя хваробы, звязаныя з гарманальнай дысфункцыяй арганізма. Жыццё пісьменніцы абарвалося падчас яе цяжарнасці, якая працякала вельмі цяжка. Нельга тут выключаць не толькі абязвожванне арганізма на фоне моцнага таксікозу, на які ўказваюць канкрэтныя сведчанні, але і небяспечнае, несумяшчальнае з жыццём кровацячэнне.
Такім чынам, найбольш верагоднай прычынай смерці з’яўляецца ўскладненая цяжарнасць. Муж і жонка Нікалс так і не сталі бацькамі. Патрык Бронтэ, страціўшы апошняе сваё дзіця, так і не зведаў радасці быць дзедам. Але ў Шарлоты Бронтэ была і застаецца яе несмяротная Джэн Эйр — гераіня рамана, якому сёлета споўніцца 175 гадоў.
Эпікрыз. «Я стараюся не азірацца назад і не зазіраю ў будучыню, замест гэтага я гляджу ўверх», — пісала Шарлота Бронтэ.