Няхай чытач уявіць сабе вузкі пакой з шырокім акном у сад. Пад гэтым акном, завешаным шторай, стаіць стол, на ім — пісьмовыя прылады, паперы і разгорнутая кніга. Побач — абабіты зялёнай скурай стул, на падлозе — густоўны дыван. Насупраць дзвярэй, пры сценцы, за столікам з часопісамі, — ладную канапку, над ёй — копію карціны Клода Вернэ з марскім узбярэжжам у месяцовую ноч. Сценка насупраць акна занятая шафай, запоўненай кнігамі. На карэньчыках кніг — лацінскія, англійскія і нямецкія медыцынскія надпісы. Мэбліроўку дапаўняе пара разьбяных, як і стол, камодаў. Паміж кніжнай шафай і бакавой сцяной — вузкія дзверцы.
Так выглядае пакой доктара, які практыкуе ў 19-м стагоддзі на нашай зямлі. За вузкімі дзверцамі хаваецца ад чужога вока яго спальня, а разгорнутая кніжка — «Фізіялагічныя эскізы» Якаба Маляшота, папулярнага ў Расійскай імперыі вучонага галандца, прадстаўніка так званага вульгарнага матэрыялізму (гэта Энгельс яго так назваў) — вучэння, паводле якога думка выцякае з мозгу, як з печані жоўць.
— Не датыкайся да гэтай кніжкі, — жартам гаворыць доктар ксяндзу, які да яго завітаў. — Усёй смалы пекла не хопіць, каб яе спапяліць.
Некалі аўтарку гэтага апісання Элізу Ажэшку крытыкавалі за дэталёвасць. Кпілі: ніхто, маўляў, так не абстаўляе пакоі сваіх герояў, як гэта робіць яна. Затое цяпер мы маем падрабязнасці выгляду апартаментаў доктара яе часу. Пэўна так усё і было, калі ў 1889 годзе пасля доўгіх намаганняў вылечыць трохгадовага хлопчыка ад «ліхтарытусу», апрабаваўшы ўсё, што было магчыма, муж і жонка Снопкі, жыхары наднёманскай вёскі Міневічы, дзе пісьменніца здымала на лета дом, нарэшце, рашыліся на адчайны крок — прынесці сына да доктара. А доктар не дапамог, і «скацілася дзіця са свету, як тая ягада»…
Правераныя сродкі ад сурокаў
Калі прычына занядужвання — сурокі, то найлепшы сродак — капытнік. Але толькі тады, калі сурокі накінулі ззаду. Калі іх накінулі спераду, патрэбен дзіван, ці ўрочнік, ці ўразнік з пяціпалым коранем. А пры ацёку горла трэба ўзяць дзевяць шпілек і дзевяць разоў укалоць імі ў хворае месца, а потым уваткнуць тыя шпількі ў частаколіну і так рабіць дзевяць дзён у адзін час і пасля апошняга разу выкінуць шпількі за плот. Калі гэта не дапаможа, то застанецца ўжо толькі такое, што не заўсёды і зробіш. Трэба, каб быў нябожчык і каб ляжаў яшчэ ў хаце. Да нябожчыка падыходзіш, бярэш яго за руку і тылам яго далоні тройчы з усяе сілі ўдараеш па хворым месцы. Гэта сродкі надзейныя, правераныя стагоддзямі, і калі арганізм ім працівіцца і хвароба канчаецца смерцю, то ўсе разумеюць, што іначай быць не магло. На гэта і прымаўка: як возьме на векі, то не памогуць і лекі. Таму і не ішлі да доктара — бо дарэмна.
Розніца паміж ведзьмай і лекаркай Ішлі да лекаркі. Не трэба яе блытаць з ведзьмай. «Мы найчасцей атаясамляем гэтыя постаці, — піша Эліза Ажэшка, фіксуючы ў часопісным нарысе свае назіранні за народным жыццём, — а сяляне размяжоўваюць іх цэлай безданню, якая існуе паміж пагардай і зычлівасцю, павагай і страхам».
Ведзьма — істота, якая не мае душы, улюбёнка і ўласнасць д’ябла. Раслінамі, рапухамі, кажанамі, адмысловымі словамі і таемнымі знакамі яна ўздзейнічае на здароўе і дабрабыт людзей, чалавечыя характары і лёсы, кіруючыся нянавісцю, помстай, грашовымі інтарэсамі. Ведзьма заўсёды ўбогая або прыкідваецца ўбогай, не грэбуе жабрацтвам, бо ведае, што ёй не адмовяць, баючыся фатальных наступстваў.
Лекарка — зусім іншае, лекарка — гэта значыць кабета, якая, валодаючы ведамі пра расліны і варажбой, ніколі свае веды і варажбу на шкоду людзям не пусціць. У сваім доме яна на пачэсным месцы маці і гаспадыні, апранаецца заўсёды заможна, ніколі не наракае на беднасць, жабрацтвам не займаецца, прымае за сваю дапамогу дары, але добраахвотныя, сама ж не патрабуе нічога і часта лечыць бясплатна.
Праводзячы лета над Нёманам, Эліза Ажэшка пазнаёмілася з лекаркай Люцяй, што жыла ў наднёманскай вёсцы Глядавічы. Люця лячыла ўсю ваколіцу: і да яе ішлі, і яна хадзіла да хворых, блізка тыя жылі ці далёка. Невысокая, хударлявая, з круглым румяным тварам і вясёлымі бліскучымі вачыма, яна вярталася з лесу ці поля з ахапкам зелля, завязанага ў паласаты фартух, і першае, што гаварыла: «Стамілася».
А калі аднойчы ўбачыла цэлы рубель у сваёй руцэ, то ўскрыкнула: навошта, маўляў, так многа? На заўвагу, што ёй жа трэба было сабраць тыя зёлкі, а потым з вёскі ісці некалькі вёрст у двор, ветліва адказала: «Ой не, я ж бы і так прыходзіла!» Вы можаце бачыць лекарку Люцю на здымку. Яна, стаміўшыся, прысела перад фатографам. А побач стаіць 17-гадовая Ульянка Снопкава з Міневіч, сястра таго хлопчыка, якога не ўратавалі ад «ліхтарытусу».
«Ці то з мячом, ці то са стэтаскопам»
Памятаеце доктара Булгакава і яго «Цемру егіпецкую» з «Запісак юнага ўрача»? «Мы адрэзаныя ад людзей», — бядуе аўтар і адначасова герой на першым сваім месцы працы — і гэта не толькі пра станцыю, згубленую ў буране. «Цемра егіпецкая», — урачыста прамаўляе фельчар Дзям’ян Лукіч, прыпадымаючы штору і гледзячы на цяжкую занавеску мяцеліцы. А доктар на гэта думае: як жа трапна!
Успомніў, як раніцай прыйшла на прыём ружовая бабка. Пакланілася акушэрскаму крэслу і падзякавала доктару за кроплі, якія ён выпісаў ёй толькі ўчора і якія яна ўчора ж і выпіла — палову, як толькі прыйшла дадому, а палову, як клалася спаць, — і вось завітала нараніцу, каб папрасіць яшчэ. Была гэта цінктура беладонны, і калі б яе бабка выпіла, то ружовай, ясная рэч, не была б і да доктара не прыехала. Кінуліся доктар з фельчарам дапытвацца як і што — аказалася яшчэ цікавей: бабка па вяртанні ў вёску пачаставала цінктурай суседак — раскапала флакончык па кропельцы па ўсіх дварах. І да доктара, як ні ў чым не бывала: «Яшчэ такіх кропелек дайце».
А вечарам прыехала фігура ў авечым кажуху і валёнках. Фігура доктару спадабалася, нават барада стварыла добрае ўражанне: відаць было, што яе не толькі стрыгуць, але і алеем змазваюць. Прыемным басам фігура прасіла яе прабачыць за позні візіт: «Мяцеліца — чыстае гора!». Аказалася мельнікам і спачатку падалася інтэлігентнай — і мова талковая, і ў кожным жэсце павага да медыцыны. З дыягназам разабраліся хутка: «Галубчык, у вас малярыя». Лячэнне забяспечылі адразу, балазе знайшлася вольная палата. Мельнік так дзякаваў доктару і так яго хваліў, што ў таго было адчуванне, быццам гэта не мельнік прыбыў да яго на лячэнне, а прыехаў гасцяваць родны брат. Выпісаўшы на бланку Chinini da tales doses numero 10, доктар паставіў свой заліхвацкі подпіс, а на другой паперцы чыркнуў запіску Пелагеі Іванаўне, акушэрцы: прыміце, маўляў, у 2-ю палату, дайце апоўначы парашок. І дадаў, захоплены: «Інтэлігентны мельнік!» А ноччу давялося мельніка ратаваць. «Клянуся, не вінаватая! — хрыпела Пелагея Іванаўна. — Хто ж мог чакаць, вы ж самі напісалі — інтэлігентны. Уявіце, доктар! Ён усе 10 парашкоў хініну адразу з’еў!» «Ну як?» — пытаецца доктар у пацыента, замучанага атручваннем і прамываннем страўніка. «Цемра егіпецкая ў вачах», — адказвае пацыент. Доктар уздыхае: «У мяне таксама. Патлумач мне, дзядзька: навошта ты так зрабіў?» І той самы бас, які нядаўна здаваўся прыемным, змрочна прамовіў: а навошта, маўляў, па адным валандацца, адразу прыняў — і справе канец.
«Ну не… я буду змагацца», — думае доктар, засынаючы, і сніцца ўжо сам сабе сярод гэтай цемры «ці то з мячом, ці то са стэтаскопам». «Ішоў бой, — піша Міхаіл Булгакаў ад імя свайго героя ў іншым эпізодзе «Запісак юнага ўрача». — Ён кожны дзень пачынаўся ранкам пры бляклым святле снегу, а канчаўся пад жоўтае мігценне палкай лямпы-маланкі».
«Клянуся Апалонам урачом, Асклепіем, Гігіеяй…»
У першую ж ноч па прыездзе Булгакава ў сяло Нікольскае працаваць у тамтэйшай бальніцы (у «Запісках…» названай N-скай) яго выклікаюць на роды, і муж парадзіхі адразу ж яго папярэджвае: «Калі ты яе заб’еш, то я цябе зарэжу».
Дыплом, у якім Булгакаў Міхаіл Афанасьевіч «зацверджаны ў ступені лекара з адзнакай з усімі правамі і перавагамі».Сучаснікі сведчаць, што доктар Булгакаў быў добры, людзей любіў і любіў іх лячыць. Выгляд меў на прыёме строгі, важны, заклапочаны. Дыягназы ставіў хутка, бо быў назіральны, счытваў стан чалавека са знешняга выгляду, як лепшыя прадстаўнікі старой школы. І смелы: лёгка рашаўся на складаныя аперацыі.
Гэтую смеласць перадаў і свайму герою, які ў вечаровых прыцемках сам сябе даводзіць да слёз, палохаючы чаканнем, што ўночы яму абавязкова прывязуць ушчэмленую грыжу, ці дыфтэрыйны круп, ці роды з няправільным палажэннем, і ліхаманкава гартае даведнік, каб спраўдзіць, як выпісваецца іпекакуана, хаця нашто яна яму спатрэбіцца, сам не ведае, а папутна машынальна вычытвае, што існуе на свеце нейкі інсіпін, а што гэта, для чаго, як выпісваць, «чорт бы яго пабраў», а тут яшчэ ўнутраны голас здзекуецца, дражнячыся: грыжу табе прывязуць, будзь упэўнены, доктар, ушчэмленую… А прывозіць яму ўночы няшчасны бацька дачку, якая трапіла ў мялку («Лён, лён мялі...») — і адкуль тая смеласць бярэцца! Ён глядзіць на неверагодную прыгажуню, якая сцякае крывёю, у галаве стаіць думка «так патухае разарваны чалавек», а вусны прамаўляюць рашучае «камфары». «Навошта, доктар? — шэпчуць акушэрка і фельчар. — Не мучайце, зараз памрэ». А ён паўтарае: «Камфары». І праз два з паловаю месяцы на мыліцах упырхнула да яго ў кабінет аднаногая чароўнай красы дзяўчына ў шырокай спадніцы з чырвоным беражком, і «шчокі яе замяло ружовай фарбай».
У апісанай гісторыі, названай Булгакавым «Ручнік с пеўнем», поўна сімвалаў, якія ўразяць мацней, чым сама гісторыя. Малады доктар прыязджае на першае месца працы, а там з гэтай нагоды забіваюць пеўня, якога ён павінен з’есці. Ён яго з’ядае, потым змагаецца са страхам перад першым пацыентам — яму здаецца, што той абавязкова памрэ. А ноччу яму прывозяць дзяўчыну, якая сапраўды памірае: доктар, зрабіўшы ампутацыю («трэцюю частку яе цела мы пакінулі ў аперацыйнай»), упэўнены, што вось-вось пагрукаюць у дзверы і скажуць, што прыгажуня памерла. У дзверы і праўда грукаюць — літаральна ў наступным сказе, але чытачу адразу даецца аўтарам зразумець, што гэты грук раздаецца праз два з паловаю месяцы. «Уваскрэслая» пацыентка падносіць герою ручнік, які пачынала вышываць у палаце, хаваючы пад падушкай. Вышыла чырвонага пеўня. Так уваскрасае той з’едзены ў пачатку гісторыі певень — традыцыйная ахвяра богу медыцыны Асклепію, і так — прайшоўшы праз царства мёртвых — нараджаецца з героя, учора яшчэ студэнта, урач.
Дарагі чалавек
Калі рэжысёр Іосіф Хейфіц спытаў у пісьменніка Юрыя Германа, аўтара трылогіі пра доктара Усціменку і сцэнарыя фільма «Дарагі мой чалавек», пастаўленага паводле яе, ці не надакучылі яму героі-ўрачы, у адказ пачуў: «Канечне ж не! Гэта ж людзі з яскравай, адчувальнай гуманістычнай мэтай барацьбы за чалавечае жыццё».
У першай кнізе трылогіі, дзе Валодзя Усціменка яшчэ студэнт, узнікае спрэчка, справакаваная чытаннем кнігі знакамітага Пірагова. А ў яго там пішацца так: «Калі я азірнуся на могілкі, дзе пахаваны заражаныя ў шпіталях, то не ведаю, чаму больш здзіўляцца: стаіцызму хірургаў, якія яшчэ вынаходзяць новыя аперацыі, ці даверу, якім працягваюць карыстацца ў грамадства шпіталі». І пайшлі развагі пра тэорыю і практыку медыцыны. Студэнты, якім карцела пагаварыць, кінуліся разважаць, у чым сэнсу болей — у тым, каб «сысці ў надзорныя галіны чыстай навукі» і з яе «выводзіць неабходныя прымяненні», ствараючы «прыкладную, практычную медыцыну», ці «хай мяне так вырасцяць і вывучаць, каб з маіх рук нябожчык вярнуўся ў строй». Адзін цытуе арабскага ўрача, які пісаў, што сумленны чалавек можа атрымліваць асалоду ад тэорыі ўрачэбнага мастацтва, але яго сумленне ніколі не дазволіць яму перайсці да ўрачэбнай практыкі, якімі б шырокімі ні былі яго веды, другі пагаджаецца з гэтым са здзекам: «Правільна! Вось гэта мудра! Няхай бабы ад родаў паміраюць, няхай немаўляты сотнямі мруць, няхай наш савецкі народ косяць дыфтэрыт, тыф, іспанка, мы нікуды не паедзем! Мы ў лабараторыях будзем навукова ўсё падрычажваць, мы лепш пачнём ва ўсім сумнявацца і дарэшты зняверымся ў нашай справе, яно спакайней». Апошні прапануе «ўрэзаць як след па арабскіх тэорыях», а «да кожнага новага хворага ставіцца з поўным усведамленнем навізны і неспазнанасці, невядомасці хваробы, шукаць, не супакойвацца, справу сваю рабіць».
У 1955 годзе ў Юрыя Германа здарыўся інфаркт. Так ён атрымаў магчымасць назіраць за людзьмі ў белых халатах штодзень. Вынікам назіранняў і стала трылогія пра доктара Усціменку — раманы-перліны, якія павінны рэкамендавацца для прачытання кожнаму, хто збіраецца вучыцца або ўжо вучыцца на ўрача: «Справа, якой ты служыш», «Дарагі мой чалавек» і «Я адказны за ўсё». Рэдкі журналіст, пішучы пра медыцыну, не спакусіўся даць свайму опусу адну з гэтых назваў.
А пра Юрыя Германа напісалі, што ён быў з тых рэальных гуманістаў, якіх клапоцяць не лёсы ўсяго чалавецтва, а доля кожнага чалавека асобна.
«Ці ўспомняць нас добрым словам?»
Уяўляючы сабе ўрача, які жыў і працаваў сто і болей гадоў таму, мы бачым яго ў капелюшы і пенснэ, у класічным жылеце, з абавязковым кішэнным гадзіннікам на ланцужку і элегантным кіёчкам, на які доктар абапіраецца, дэманструючы кісць у пальчатцы. Такі сабе доктар Ватсан. Такімі ўрачы таго часу заходзілі ў атэлье і выходзілі на фотаздымках. У жыцці ж былі іншыя.
«Бог стварыў мяне з цёплай крыві і нерваў, так-с! А арганічная тканка, калі яна жыццяздольная, павінна рэагаваць на ўсялякае раздражненне. І я рэагую! На боль я адказваю крыкам і слязьмі, на подласць — абурэннем, на брыдоту — агідай. Па-мойму, гэта, уласна, і завецца жыццём», — пісаў Чэхаў.
Антон Паўлавіч лічыў, што ніякая прафесія не прыносіць столькі маральных выпрабаванняў, як урачэбная. У доктара бываюць такія гадзіны і дні, пісаў ён, за якія яму многае павінны дараваць. «Сабе не належаць, думаць адно пра паносы, уздрыгваць па начах ад сабачага брэху і груку ў вароты (ці не за мной прыехалі?), ездзіць на жудасных конях па невядомых дарогах і чытаць толькі пра халеру і чакаць толькі халеры і ў той жа час быць зусім абыякавым да гэтай хваробы і да людзей, якім служыш, — гэта, спадар мой, такая мяшанка, ад якой не паздаровіцца».
Чэхаўскі доктар Астраў жаліцца старой няні: «Сыпны тыф… У хатах люд покатам… Бруд, смурод, дым, цяляты на падлозе разам з хворымі… Важдаўся цэлы дзень, не прысеў, макавага зерня ў роце не было, а прыехаў дадому — не даюць адпачыць: прывезлі з чыгункі стрэлачніка. Паклаў я яго на стол, каб рабіць аперацыю, а ён вазьмі ды памры ў мяне пад хлараформам. І калі вось не трэба, пачуцці ўва мне прачнуліся, і зашчымела маё сумленне, быццам гэта я знарок яго забіў… Сеў я, заплюшчыў вочы — вось так, і думаю: тыя, хто будзе жыць праз сто-дзвесце гадоў пасля нас і для каго мы цяпер прабіваем дарогу, — ці ўспомняць нас добрым словам?» Успомняць?..