Дзядзька Янка, народны міністр

У 1948 годзе цяжка хворы Міхась Кава­лёнак пакідае пасаду міністра аховы здароўя БССР. На яго месца прыз­начаюць Івана Інса­рава. За тры дзя­сяткі гадоў савецкай улады гэта ўжо чатырнаццаты кіраўнік галіны. Папярэднікі не затрымліваліся. Інсараў — затрыма­ецца.

 

У ранейшыя гады

 

На яго час прыпадуць істотныя пераўтварэнні — ад укаранен­ня ўчастковага прынцыпа ме­дыцынскага абслугоўвання і аб’яднання паліклінік з баль­ніцамі да «філіялізацыі» ап­тэчных пунктаў і абавязковага абследавання сельскага насель­ніцтва на туберкулёз. У Мінс­ку адкрыецца некалькі вялікіх бальніц, у Гродне ўзнікне трэці ў рэспубліцы медыцынскі ін­стытут, сярэднія медыцын­скія і фармацэўтычныя школы рэарганізуюцца ў медвучы­лішчы з поўнай зменай вучэб­ных праграм. На прадпрыем­ствах прыжывецца традыцыя штодзённых дзесяціхвілінак вытворчай гімнастыкі.

 

А ў календары пра­фесійных святаў з’явіцца Дзень меды­цынскіх работнікаў. Першы раз яго адсвят­куюць у 1966-м.

 

У філармоніі збярэцца поў­ная зала. Узнёслы Іван Анісі­мавіч, як заўсёды, выступіць з маляўнічым дакладам. Потым медыкаў павіншуюць артысты. Агульнагарадскія ўрачыстасці з нагоды прафесійнага свята ў сталіцы БССР будуць ладзіцца з той пары кожны год, і штогод ён будзе на іх прысутнічаць, але далей ужо не як міністр, а ў якасці ганаровага госця: у тым самым 1966-м яго месца на вар­це аховы здароўя зойме Міка­лай Саўчанка.

 

Праз 15 гадоў пенсіянер Іван Інсараў (былы міністр аховы здароўя, былы галоўны рэдак­тар часопіса «Здравоохранение Белоруссии», былы загадчык кафедры арганізацыі аховы здароўя Беларускага дзяржаў­нага інстытута ўдасканальван­ня ўрачоў) запіша ў дзённіку:

 

«16 чэрвеня прай­шоў агульнагарадскі сход, прысвечаны дню медыцынскіх работ­нікаў. Прыемна было паглядзець на мала­дых урачоў, медсяс­цёр, фельчараў і на сваіх гадаванцаў, якія у асноўным узначальва­юць лячэбна-прафілак­тычныя ўстановы».

 

«А праз некалькі дзён — 40-годдзе з дня пачатку Вялікай Айчыннай вайны, — працяг­не ён, схіліўшыся над тоўстым агульным сшыткам у ледзь заў­важную клетку і з надпісам «Белавежская пушча» пад гра­фічнымі елкай і зубрам на цы­ратовай вокладцы. — Было надрукавана шмат артыкулаў у газетах, часопісах, перада­валі па радыё і тэлебачанні пра ветэранаў вайны і партызанска­га руху. Цяжкія, незабыўныя дні. Я пісаў пра іх у ранейшыя гады».

 

Ён любіў пісаць пра лю­дзей…

 

Чэрвень 1958-га, Гродна. Працоўная група па стварэнні медінстытута. Другі злева — будучы рэктар Супрон, чацвёрты — міністр Інсараў, пяты — загадчык аддзела аховы здароўя Гродзенскага аблвыканкама Гарыенкаў.

 

Тургенеўская натура

 

Яго прынята лічыць міністрам-ра­мантыкам, літаратарам, сябрам Яку­ба Коласа і Янкі Купалы. Так і было. Вось ён апісвае ў тым сваім дзён­ніку ўласны дзень нараджэння: «Споўнілася 78 гадоў. Міжволі пры­ходзяць на памяць вершы савецкага паэта Смірнова». І цытуе паэта Смір­нова. У іншым запісе, зробленым у апошні дзень знаходжання ў санато­рыі «Несвиж», дзве старонкі займае «Сумам Алімпіа» Віктора Гюго. Часта перапісвае з газет і часопісаў урыўкі з нованадрукаваных паэм, разважае над зместамі, занатоўвае ўражанні…

 

Ён і медінстытут у Гродне так адкрываў — паэтычна.

 

Вечарам 15 кастрычніка 1958 года на ўрачыстым пасяджэн­ні «з удзелам партыйнай і савец­кай грамадскасці» міністр аховы здароўя БССР Іван Інсараў пра­маўляе вітальнае слова не па-чы­ноўніцку, не «караценька, хвілін на сорак», як высмейваецца ў све­жазнятай карціне. У прамове, якой хапіла трох сціплых старонак шы­рока расцягнутага машынапісу, Ін­сараў цытуе Янку Купалу і Змітрака Бядулю. Пад столь гарадскога дома культуры, дзе з нагоды адкрыцця 26-й вышэйшай навучальнай уста­новы рэспублікі сабраліся не толь­кі выкладчыкі і студэнты, ляцяць адмыслова знойдзеныя ў Бядулі паэтычныя радкі пра хлопца Ігна­ся родам з-пад Гродна, які ў лата­ным бядой зрэб’і, у аброслай мо­хам хаціне еў замест хлеба бульбу з вадой і не мог атрымаць адука­цыю, а потым прыйшла савецкая ўлада — і стала «добра, як ніколі», і змог ён вучыцца. «І сёння, у дзень адкрыцця Гродзенскага медыцын­скага інстытута, перад намі сот­ні маладых Ясяў і Міхасёў, Наташ і Зось — моладзь з усіх раёнаў за­ходніх абласцей Савецкай Белару­сі, запоўніўшых аўдыторыі і лаба­раторыі», — прамовіў Іван Інсараў, сарваўшы апладысменты.

 

Вось цікава: чаму з такім про­звішчам — як у героя турге­неўскага «Накануне» — ён пі­саў пры паступленні на медфак БДУ сачыненне па Дастаеўскаму? Зрэшты, тургенеўскай тэмы ма­гло і не быць у прапанаваным спі­се. І ўсё ж, не-не ды падумаецца: а ці не памяняў Іван, сын Анісі­ма, ад нараджэння яму належнае прозвішча? Адкуль пад Слуцкам, дзе ён нарадзіўся, Інсаравы?..

 

Прыемны смутак завядання

 

Ён нарадзіўся ў вёсцы Селішча «ў зі­мовы люты траскучы мароз 26 сту­дзеня 1903 года (старога стылю) — 8 лютага, калі па новым, у вялікай сялянскай сям’і з кепскім дастат­кам». Было ўсяго: «і засмучэнняў, і вялікіх матэрыяльных цяжкасцей, і дзён, поўных шчасця і радасцей».

 

«Жылі бедна. Бацькі былі непісь­менныя. «Універсітэты» старэйшых маіх сясцёр абмежаваліся годам за­няткаў з сельскім настаўнікам. І толь­кі я ўжо стараўся вучыцца і ў 1927 го­дзе скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, медыцынскі факультэт. Гэта, як кажуць, асобная тэма, і трэба будзе напісаць падрабязна…»

 

Не напісаў. Не паспеў. Затое як хораша і кранальна ён піша пра родных. «Учора, 8 сакавіка, — свя­та жанчын. Мне страшна захаце­лася паехаць у родную вёску, дзе я даўно не быў, да сястры Ефрасінні. Надвор’е не вельмі спрыяла. Зран­ку быў моцны туман, ішоў дождж. Шафёр быў заняты. Мы выехалі ў 14 г. 10 хв. Адлегласць 120 км. Зае­халі за дзве гадзіны. Назад выехалі а 19-й. Дарога была вельмі цяжкая, спрэс туман. Прыехалі ў 22 г. 10 хв».

 

Паабедалі, пагаварылі пра над­зённыя справы — і ўсё «нібыта ў раннія гады, калі жылі яшчэ маці і бацька… Цяжкія ўспаміны, але яны надаюць мінуламу хараства. Прыем­ны смутак восеньскага завядання».

 

«“Універсітэты” старэйшых маіх сясцёр абмежаваліся годам заняткаў з сельскім настаўнікам. І толькі я ўжо стараўся вучыцца». 1910-я. Янка (злева) з таварышамі па школе.

 

Чым ён заняты на пен­сіі? «Сёння нічога карыс­нага не рабіў. Праглядзеў часопісы «За рубежом», «Огонек», дадатак да «Известий» — «Неделю» і вось цяпер выбіраюся па Наташу, забраць Леначку з дзіцячага садка і зае­хаць у «Багатыр» купіць піжаму». «Атрымаў пен­сію за верасень. Пабыў у паліклініцы». «Учора быў на адкрыцці 13-га з’езда Рэспубліканскага таварыства Чырвонага Крыжа. Паглядзеў на маладых прыгожых лю­дзей, а яны на мяне — ужо пажылога, струх­лелага. Многія з іх мае вылучэнцы, добрыя пра­цаўнікі. Так заўсёды: адны ідуць да заходу, а іншыя да ўзыходу. Блага­славёнае жыццё!»

 

Іншым разам іначай: «На душы неяк сумна, бязрадасна. Не ра­зумею чаму», «Падзей у асабі­стым і грамадскім жыцці было шмат, але неяк было нецікава запісваць».

 

Найчасцей ён аналізуе падзеі ў краіне і свеце, пераказвае зместы дакладаў, дае ацэнку выступлен­ням Брэжнева.

 

З «наменклатурнага» дома пад нумарам 28 на праспекце Леніна ён выходзіць гуляць у парк імя Янкі Купалы, сустракае там рэд­кіх сваіх знаёмых, «таварышаў пенсіянераў», з якімі абмяркоў­вае «бягучыя моманты», потым вяртаецца і чытае газеты. Або ро­біць запісы ў дзённік.

 

«Дні праходзяць звычайна. Дробныя хатнія клопаты, на­ведванне паліклінікі, чытанне газет і часопісаў». «Неяк радзею­ць рады ветэранаў, і ў парку імя Янкі Купалы ўжо рэдка каго су­стракаеш». «Шкада, што і яны пастарэлі». «Сумна, але што зро­біш?»

 

Зіма і не зіма

 

1 красавіка 1981-га — гадавіна па жонцы. Ён прыводзіць яе любі­мы верш Блока, але трошкі мяняе ў ім апошнія радкі, адрасуючы іх яе памяці.

 

Яны пажаніліся ў 1934-м. Тады ў яго адразу з’явілася пя­цігадовая сяброўка Леначка, ма­ленькая стрыечная сястрычка жонкі. Дзяўчынка так палюбіла дзя-дзьку Янку, што ўскарасквала­ся яму на плечы кожны раз, калі ён прыходзіў (а прыходзіў ён ча­ста, бо жылі ўсе ў адным двары) «і не злазіла цэлы вечар». Назаўтра дужы, мажны дзядзька Янка жар­там скардзіўся: «Ой, шыі не магу павярнуць! Ой, рукі не магу пад­няць!» — і карасканне на плечы паўтаралася. Калі зімой 1937-га ў Інсаравых нарадзілася дачуш­ка Наташа, дзядька Янка гуляў з немаўляткам у санках-вазочку ў кампаніі Леначкі. «Каб не было сумна, ён браў мяне з сабой на шпацыр. А для мяне не было боль­шага шчасця, чым ісці побач з ім, слухаць вершы, аповеды... Шлях у нас заўсёды быў адзін: уніз па на­шай Паштовай да рэчкі Свіслач, затым па Энгельса падымаліся да Савецкай (цяперашні праспект Незалежнасці), даходзілі да плош­чы Свабоды і вярталіся назад», — успамінала Алена Спірыдонава, якая ў дарослым жыцці таксама стала ўрачом.

 

Мама і тата Леначкі любілі слу­хаць у выкананні дзядзькі Янкі ясенінскага «Чорнага чалавека». І пакоі на лецішчы Спірыдона­вы здымалі ў адным доме з Інса­равымі. А калі ні мама, ні тата не маглі рашыць Лене задачку па матэматыцы (надта ж не да­валіся тыя, што былі пра «ба­сейны, параходы і самалёты»), дзядзька Янка рашаў. «Імкнучыся яшчэ раз усвядоміць сваю бес­карыслівасць, даверлівасць,веру ў чэснасць людзей, я зноў вяр­таюся да чалавека, які ўсталяваў мір у маёй душы на ўсё жыццё», — пісала Алена Спірыдонава ў сваім тоўстым сшытку ў ледзь заўваж­ную клетку.

 

«Быў ён строгі да ўсяго, што ра­біў, але выклікаў прыхільнасць да сябе незвычайна», — распавяда­ла яна.

 

«Учора праважалі стары 1980 год — за сямейным сталом. Уклю­чылі тэлвізар у 23 г. 45 хв. Селі за стол. Праслухалі выступленне Л. І. Брэжнева, потым па старой традацыі выпілі па трошкі і слу­халі «навагодні агеньчык». Неяк з кожным годам гэтыя «агеньчыкі» драбнеюць і драбнеюць, быццам у такой вялікай краіне, як наша, няма маладых таленавітых, са­праўдна адораных артыстаў, якія маглі б парадаваць савецкіх лю­дзей у Навагодні вечар. Слухалі і глядзелі «агеньчык» да 2 ночы, а потым я пайшоў спаць».

 

Ён не бурклівы і не прыдзір­лівы, хутчэй — патрабавальны. Па старой міністэрскай звычцы, якая ўжо стала характарам. Мільё­ны савецкіх людзей замілоўвае гэты «блакітны агеньчык», а дзя-дзька Янка і пра наступны выпуск, на 1982 год, напіша ў тым самым сшытку, што «перадача звычайная, пад трафарэт, і радуе толькі тое, што ў кожнай заяве гучыць настойлівае жаданне захаваць мір на зямлі».

 

«Зіма і не зіма. Тэмпература па­ветра амаль што ўвесь час плюса­вая». «Усё памянялася ў стасунках людзей і прыроды. Няма цяпер скрыпучых маразоў, калі снег ры­піць пад нагамі і вушы мерзнуць, паветра настылае і адчуваецца са­праўдная зіма».

 

Сэнс жыцця

 

Наташа і Лена — імёны сямей­ныя. Унучка міністра Інсара­ва Леначка нарадзілася 25 мая ў Наташы (Наталля Інсарава, кандыдат фізіка-матэматыч­ных навук, выкладала ў БДМУ, пайшла з жыцця ў лістападзе 2023 года) і зяця Паўла (Павел Васіленка, падпалкоўнік, вы­кладаў на ваеннай кафедры ў палітэхнічным інстытуце).

 

«Адзначалі 4-годдзе Ленач­кі, — напісаў ён у дзённіку. — Прамінула ўжо чатыры гады, яна пасталела, стала разумнай, харошай дзяўчынкай. Сабрала­ся бліжэйшая радня, прыйшлі сябры Наташы. Былі Шура з Марусяй, Буднікавы і іншыя». Буднікавы — гэта Алена Спіры­донава, але ўжо дарослая, з му­жам. «Пасядзелі, пагаварылі, выказалі, як звычайна, шмат сардэчных зычэнняў Леначцы, а дзядуля сказаў, што ён хоча дажыць, каб адвесці ўнучку ў першы клас, а калі лёс «зліту­ецца», то і пасядзець з Ленач­кай у аўдыторыі ВНУ на яе пер­шым курсе»…

 

«Сяджу і думаю: а што такое наша жыццё? Які ў ім сэнс? У чым яго каштоўнасць? Сёння ў Маскве на Чырвонай плош­чы ля Крамлёўскай сцяны па­хавалі генеральнага сакратара ЦК КПСС, старшыню Прэзіды­ума Вярхоўнага Савета Саюза ССР, маршала Савецкага Са­юза таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева, які памёр у выніку працяглай цяжкай хваробы… Паведамленняў пра хваробу і лячэнне т. Брэжнева раней не было. Гэтаму (смерці) папярэд­нічалі вялікія грамадскія ме­рапрыемствы, у якіх Леанід Ільіч браў актыўны ўдзел, вы­ступаў, прымаў кіраўнікоў братніх камуністычных і ра­бочых партый, — і раптам не стала. А колькі засталося ня­вырашаных спраў, праблем як унутранага, так і знешняга парадку?! І раптам усё… Веліч Брэжнева Л. І. ў тым, што ён у апошнія гады няўхільна зма­гаўся за мір… Людзям патрэб­ны мір і спакойная праца, а ўсё астатняе здабудзецца рука­мі. Дома нібыта ўсё добра. Ле­начка заўтра пойдзе ў дзіцячы садок, Наташа на працу, Па­вел таксама, і я паціху буду займацца сваімі гаспадарчы­мі справамі».

 

«Сёння нічога карыснага не рабіў». Іван Інсараў чытае газету.

 

Гэта апошні запіс у сшыт­ку пад цыратовай воклад­кай. Праз два месяцы, 15 лютага 1983 года, спакойна замкнуўшы восьмы дзясятак, Іван Анісімавіч Інсараў пай­шоў з жыцця.

 

«Мінулае, звязанае з ім, зда­ецца мне ўсё болей прыця­гальным. Я бязмежна шча­слівая, што побач са мною ў жыцці быў Іван Анісімавіч Інсараў», — напісала Алена Спірыдонава ўжо ў 21-м ста­годдзі.

 

«Мара дзядулі збылася — я стала ўрачом», — піша ў WhatsApp тая самая Леначка з дзённіка Янкі-дзеда. Яна жыве ў Маскве, узначаль­вае артадантычны цэнтр адной з вядомых маскоўскіх клінік. У 2014 годзе ў яе нарадзіўся хлопчык Ігар, праўнук Івана Інсарава. «Самым важным для мяне ў дзяцінстве было пачуць гісторыю дзеда пра хлопчыка Янку, якую ён распавя­даў перад сном. Гэта было нешта сакральнае, наш з ім рытуал».

 

Фота з архіва сям’і і Музея гісторыі медыцыны БДМУ.