Гэта было незвычайнае лета. Пачалося неяк раптоўна, адразу спёкай, якая высмальвала зямлю, за тры гады вайны набрынялую потам, слязьмі і крывёй. Сонца вельмі старалася сагрэць і суцешыць. І вельмі змяніўся хлеб: ён стаў цяжкі, ліпкі, горкі, драпаў горла асцюкамі — не пракаўтнуць. Дзеці ад яго адмаўляліся. І дарослыя выглядалі загадкава-засяроджанымі — быццам хавалі нейкую таямніцу. І ў паветры лунала няўлоўнае прадчуванне чагосьці, што павінна было адбыцца...
Крыжыкі-зорачкі
Сямігадовы Генка з мінскай вуліцы Чкалава любіў, гуляючы з сябрукамі ў двары, падняць галаву і ўглядзецца ў неба ў тыя імгненні, якія надыходзілі адразу пасля страляніны зенітак. Стралялі яны заўсёды пасля гулу самалёта, а гэты гул у першыя летнія тыдні чуўся часцей і часцей. Пасля стрэлу зеніткі нябачны велікан, трымаючы ў нябачнай руцэ нябачны аловак, маляваў на блакітным аркушы неба клубочкі. Вельмі важна было пабачыць у клубочках маленькі серабрысты крыжык.
— Гэта самалёт-разведчык! У яго на крылах чырвоныя зоркі!
— Ты іх бачыў?
— Канечне, бачыў!
— І я бачыў, ну!
— Ой, не мані! Каза-манюка!
— Я не маню!
— Чэсна не маніш?
Сябрукі хваліліся адзін перад адным, наперабой расказваючы пра зоркі — быццам усе іх бачылі. А Генка не бачыў і таму нікому не верыў. Ды і як тут паверыш, калі крылы ў самалёта маленькія, на іх нават кропачкі не памесцяцца, не тое што зоркі.
А так хацелася паверыць… І ўбачыць самому… «Ай, манюкі яны ўсе!» — думаў Генка. Бо ну вось як яны маглі тыя зоркі ўбачыць, калі дарослыя нікому не дазваляюць стаяць у двары разявакамі, задраўшы галовы. «З неба ляцяць асколкі!» — пужаюць яны.
За чым можна было сачыць, дык гэта за нямецкімі «рамамі». І Генка так адчайна ўзіраўся ў кожную, што здавалася: вось-вось, вось зараз, яшчэ хвіліначка — і ён убачыць пілота. Але пілота відаць не было. А яны кажуць: зоркі! Манюкі…
І вось аднойчы…
Ляцяць «тушкі»
Аднойчы па абедзе Генка, яго сябры і дарослыя з іх дома на Чкалава і суседніх дамоў высыпалі ў двор гля-дзець, як ляцяць «тушкі» — бамбардзіроўшчыкі Ту-2. Яны ляцелі, як вяртаюцца з выраю птушкі, — з поўдня на поўнач. Ляцелі «хвалямі» ў суправаджэнні знішчальнікаў. І так нізка, што…
— Зоркі! Глядзіце! Зоркі!
Усе ўбачылі зоркі. Што іх там было бачыць! Нават ніяк не напружыўшы зрок, можна было разглядаць іх, чырвоныя пяцікутнікі на крылах магутных птушак. І гэты гул! О, гэта зусім іншы гул! Не такі, як той, што прымушаў бегчы ў «бамбасховішча», якім служыла жыхарам Чкалаўкі і ваколіц былое бензінасховішча — напалову ўкапаная ў зямлю і зямлёю прысыпаная металічная скрыня. Там магло памясціцца чалавек дваццаць, але набівалася значна больш. Перачакаць налёт у такой гурбе — пекла. Лепш ужо, далібог, заставацца ў доме, папрасіцца ў пакой Лізаветы Пятроўны, старой удавы начальніка чыгуначнага вакзала: яна ў час налёту становіцца на калені перад абразом і моліцца. Ударнай хваляй у многіх павыбівала шыбы, і ў пакоі, дзе жыве сям’я Генкі, таксама, а Лізаветыпятроўніна жытло да канца вайны ніякія хвалі не зачапілі.
І вось гудуць бамбардзіроўшчыкі Ту-2. Іх гул дзяцей ніколечкі не палохае і хавацца не прымушае. Ён выклікае гонар.
У трэці вечар ліпеня
А потым Генка і яго сябры самі сталі як птушкі — стрымгалоў паляцелі на мост, каб з яго назіраць, што робіцца ў горадзе. Скрозь чорную занавеску смугі праглядваліся будынкі — разбураныя і цэлыя. Над самымі высокімі чырванелі сцягі. А потым з поўдня на поўнач паляцелі іншыя птушкі — нямецкія самалёты. Генка чуў, як яны гулі: неяк глухавата, няўпэўнена. І чорныя крыжы на іх крылах немагчыма было разглядзець. А потым зноў паляцелі «тушкі».
Бралася на вечар, калі па Чкалаўцы расцягнулася танкавая калона. Тады ўсе зноў сабраліся разам — дзеці і дарослыя. У дарослых не было канца размовам, а дзеці забіраліся — хто на браню танкаў, хто да танкістаў на рукі — і не злазілі, пакуль калона не рушыла далей.
Быў трэці вечар ліпеня. Над Мінскам працягвала плыць смуга. Шэрыя і чорныя языкі яе перамешваліся з пунсовым промнямі сонца. Гэта гарэў хімфармзавод, які немцы падпалілі яшчэ тыдзень таму. З адчаю, бо ўжо прадчувалі канец.
На год раней
На гэтым хімфармзаводзе існавала падполле, удзельнікам якога быў бацька Лены Спірыдонавай з вуліцы Фабрыцыуса. Да вайны сям’я галоўнага санітарнага інспектара Мінска Мікалая Спірыдонава жыла на Паштовай, але той дом згарэў, і іх прытулілі побач з хімфармзаводам.
Усю вайну Мікалай Мікалаевіч прымаў «пацыентаў», якія прыходзілі да яго з лекамі, вынесенымі з завода. Ён браў навошчаную паперу і рабіў з яе вялікія пакеты. Напоўненыя парашкамі, яны перакачоўвалі ў мяхі, падшытыя да вопраткі іншых «пацыентаў» — партызанскіх сувязных. Тыя выходзілі ад доктара, трымаючы рукі ў кішэнях — маскіруючы ношу. Такое відовішча стала прычынай даносу: маўляў, ходзяць да доктара нейкія, не іначай як партызаны, бо рукі ў кішэнях трымаюць, значыць, хаваюць там пісталеты.
І доктара Спірыдонава арыштавалі. Лена з мамай Кацярынай Вікенцьеўнай, акушэркай бальніцы на Першамайскай, засталіся адны.
Лена вучылася ў прагімназіі на Нямізе. Першы паверх будыніны быў разбураны, а на другім захавалася трохі пакояў. Там размяшчаліся чатыры класы — два для хлопчыкаў, два дзявочыя. У прагімназіі выкладалі настаўнікі, якія вучылі яшчэ бацьку Лены. Выкладалі цудоўна, аднак варта было вучыцца не толькі дзеля ведаў. Школьніцам выдавалі аўсвайс, што было вельмі важна, бо дзяўчат без аўсвайса, па чутках, забіралі ў Германію ці ў бардэль. Пяцікласніца Лена і яе сяброўкі пра бардэль нічога не ведалі, але бачылі, якім жахам адбіваецца гэтае слова ў вачах бацькоў...
Пры святле капцільні
А час адчувальна расцягваўся. Дні былі доўгія-доўгія. Школа, дом, падрыхтоўка да ўрокаў, гульні з сяброўкамі, страх сустрэч з эсэсаўцамі і жандарамі…
Перад першымі, якія ха-дзілі па Мінску ў чорнай форме натоўпамі-хмарамі, людзі разыходзіліся так шпарка, быццам іх змывала хваляй. Другія, у блакітных шынялях, з ланцугамі ад пляча да пляча і з нейкімі бляхамі, здалёк заўважаліся з-за таго, што былі даволі прыкметныя — усе высокія, як на падбор. Эсэсаўцы неслі смерць, іх з’яўленне на вуліцы выклікала здранцвенне: вось зараз увойдуць у нечую хату, зараз некага забяруць. Жандары заходзілі ў хаты, каб забіраць з іх не некага, а нешта — што спадабаецца. Зайшлі і да Спірыдонавых. Кінуліся ім у вочы кнігі, позіркі зачапіліся за прозвішча Гейнэ на карэньчыку рускамоўнага томіка. «Halbe jude!» — зароў немец і схапіўся за кабуру. Побач другі ўжо нацэліў на перапалоханых Спірыдонавых аўтамат. Лена прыціснулася да бацькі, а маці абхапіла паясніцу жандара і так накрыла сабой кабуру. Бацька паспрабаваў патлумачыць, што Гейнэ — гэта нямецкі паэт. Але жандар паказаў рукой у бок печы: кнігу паэта Гейнэ, напалову яўрэя, належала кінуць туды.
Яшчэ нядаўна Лена чытала яе пры святле капцільні, як і іншыя кніжкі, якія немцы павыкідвалі з бібліятэк літаральна на вуліцу, у бруд і якія бацька, заўзяты кніжнік, як мог ратаваў.
Бацька… Неяк ён, разумеючы, што раней ці пазней яго арыштуюць і тады жонку з дачкой атруцяць у «душагубцы», даў ім нейкія парашкі. Сказаў: «Адразу іх прымеце — і лягчэй будзе паміраць». «Мы не чакалі нічога добрага, — пісала потым Лена, Алена Мікалаеўна, ва ўспамінах. — Мы разумелі, што давядзецца паміраць цяжкай смерцю, і змірыліся. Былі падаўленыя жахам і безвыходнасцю».
Але нават у безвыходнасці яны ўвесь час нешта рабілі. Мама Лены дабілася, каб тату перавялі ў турэмную бальніцу. Гэта было акурат тады, калі паветра ўжо канцэнтравала дух зменаў. Тое, што павінна было адбыцца, ужо набліжалася. Немцы гэты дух улавілі таксама. І, пераключыўшы ўвагу, страцілі пільнасць. Так Мікалай Мікалаевіч здолеў збегчы з турэмнай бальніцы...
Начныя вандроўнікі
У адну з тых начэй, калі Генка з Чкалаўкі сядзеў з сястрой і мамай у імправізаваным бамбасховішчы, а немцы падпальвалі дамы і заводы, у турэмную бальніцу пракраліся двое. Іх мэтай было хірургічнае аддзяленне. Яны сабралі ў посцілку інструменты і закапалі ў бальнічным двары. Каб, калі прыйдуць свае, можна было адразу разгортваць аперацыйную. Гэтымі двума былі доктар Спірыдонаў, які, уцёкшы з бальніцы ад немцаў, хаваўся ў склепе, і фельчар.
А Генка, калі вызвалілі Мінск, перастаў начаваць дома і таму бачыў многа такога, чаго не магла бачыць Лена. Ён бачыў, як на рагу лётнага поля, у месцы, дзе вуліца Брылеўская сутыкаецца са Слуцкай шашой, з’явіўся нямецкі самалёт. Урэзаўся ў зямлю носам і тырчаў амаль вертыкальна. Бачыў, як у густой цемры за горадам нізка-нізка над полем пралятаў двухкрылы По-2. «Шукае немцаў, якія заселі ў жыце», — казалі дарослыя. У жыце сапраўды былі пратаптаныя сцежкі. Але самалёцік По-2 лятаў з санітарнымі мэтамі. А яшчэ ён наладжваў сувязь паміж асобнымі вайсковымі злучэннямі. А ў цемры лятаў і трымаўся так нізка, бо лятаць вышэй і да таго ж днём было небяспечна: можна было натрапіць на нямецкі знішчальнік.
У вызваленым Мінску яшчэ доўга было небяспечна. Па начах бамбілі ўсё, што знаходзілася побач з Генкавай Чкалаўкай: бетонны мост, таварную станцыю, аэрадром, вакзал… Таму Генка з мамай, сястрой і суседзямі кожны вечар выходзілі з горада і да зацемкаў даходзілі да якой-небудзь вёскі: то да Новага Двара, то да Пятроўшчыны. Прасіліся пераначаваць, але запрашэнняў гаспадароў спаць у хаце не прымалі — «аддавалі перавагу пуням і сенавалам». «Для нас, малых, такія падарожжы былі сапраўдным задавальненнем. Мы насычаліся новымі, незнаёмымі яшчэ, шматлікімі, хоць і ў большасці жудаснымі ўражаннямі пасля доўгага сядзення ў сваім двары. Таму збіраліся ісці з вялікай ахвотай», — расказваў Генка, Генадзь Аляксандравіч.
Праз некалькі гадоў
Генка — будучы ўрач Генадзь Шэршань. Гэта яго аўтапартрэт, зроблены ў сёмым ці восьмым класе.«У першыя дні даводзілася ісці па мясцінах, дзе, мабыць, гадзіну-дзве таму гасцявала смерць», — працягвае ў мемуарах Генадзь Аляксандравіч Шэршань, урач.
Праз некалькі гадоў пасля вызвалення Мінска ён, тады яшчэ проста Генка, апынуўся ў дзіцячым лагеры, разгорнутым акурат у тым месцы, праз якое яны праходзілі ў свае начныя вандроўкі. У час адной з экскурсій група дзяцей падышла да самага лесу. У лес малодшай групе ўваходзіць забаранялася, але хлапчукі прыкмецілі абрыўкі нямецкай формы. Як не зірнуць бліжэй?
У траве ляжалі гузікі, паламаныя лыжкі, расчоскі, гільзы і косткі. Хто быў смялейшы і трошкі старэйшы, даліся ў лес і праз нейкі час выйшлі з нямецкай каскай. А ў касцы — цалюткі чэрап. Важатая, мабыць, была студэнткай медінстытута, бо, не ведаючы, што яшчэ можна зрабіць і сказаць, пачала паказваць на чэрапе месцы злучэння костак і называць іх: вось гэта цемянныя, а гэта патылічная, вось лобная, а вось скроневыя…
Чэрап застаўся ляжаць у траве, а Генка… Тады ён першы раз пазнаёміўся з анатоміяй чалавека, якую пасля вывучаў, паступіўшы ў медінстытут. Чаму ён вырашыў стаць урачом, а не лётчыкам? Яго ж так цікавілі самалёты… Пра гэта ён у сваіх мемуарах не піша.
А Лена Спірыдонава, Алена Мікалаеўна, распавядае далей...
Пачуць цішыню
Лена Спірыдонава з мамай Кацярынай Вікенцьеўнай.1945 год.У 1946-м памерла мама, і яны з татам засталіся адны. Калі б мама была жывая, Лена пасля школы паступала б ва ўніверсітэт. «Мама ўгаворвала мяне на гэта, звяртаючы ўвагу на маю любоў да чытання кніг, тэатра… Але мамы не стала. На сямейным савеце вырашылі, што ўніверсітэт, праца ў мастацтве мяне не пракормяць (мамы няма, а бацька можа ажаніцца). І як застануся адна, без дапамогі? Пастанавілі, што трэба ісці ў медінстытут, тым больш, што ў сям’і ўсе медыкі», — пішацца ў мемуарах.
Трошкі пазней, ужо студэнткай, Лена ўладкавался падпрацоўваць памочніцай піянерважатай у лагеры. І там з ёй адбыўся «дзіўны выпадак». Шукаючы ягады, яна спусцілася ў лагчынку, і раптам яе ахапіў невымоўны жах. Яна пачула… цішыню. «Не спявалі птушкі, не стракаталі конікі, не ляталі матылі. Не памятаю, як я выскачыла з ямы і паімчала прэч». Праз нейкі час яна зноў пачула і спевы птушак, і стракатанне конікаў — жах знік. Пазней перажыла тое самае зноў, ужо ў іншым месцы — каля возера ў Плешчаніцах.
Праз шмат гадоў прачытала ў часопісе апісанне такога жаху. Аўтар меркаваў, што ў гэтым месцы адбылося страшнае злачынства і «дрэвы запомнілі пакуты». Лена пага-дзілася з аўтарам. Бо тая лагчына, у якой яна адчула жах першы раз, была варонкай ад снарада, і «там напэўна загінулі людзі ў страшэнных
пакутах».
Калі я перачытваю ўспаміны гэтых урачоў, Генадзя Шэршаня і Алены Спірыдонавай, якія не ведалі адно аднаго, але ў ваенным дзяцінстве жылі зусім побач, мне здаецца, што гэта яна была той важатай, якая не разгубілася, калі атрад знайшоў у лесе нямецкую каску...
Фота прадастаўлены аўтарам.