Усе чулі пра Якуба Наркевіча-Ёдку — «утаймавальніка маланак», «электрычнага чалавека», гаспадара маёнтка Наднёман на сённяшняй Уздзеншчыне, дзе ён ладзіў свае эпатажныя, у літаральным сэнсе грымучыя доследы. Пра яго здымаюцца тэлепраграмы і пішуцца кнігі як пра гэткага беларускага Тэслу і чалавека, што вынайшаў радыё раней за Папова. Але ніхто нічога не піша і не здымае пра яго стрыечнага брата Вітольда, які ціха жыў у суседнім маёнтку Бабоўня (цяпер вёска ў Капыльскім раёне) і ратаваў людзям зрок. Выпраўляем несправядлівасць на старонках «Медвесніка».
Вітольд быў старэйшы за Якуба на 13 гадоў. Нельга сказаць, што яны сябравалі: розніца ва ўзросце і абавязковая для шляхціцаў еўрапейская ўніверсітэцкая адукацыя, а потым яшчэ і клінічная ды выкладчыцкая кар’ера старэйшага развялі іх у прасторы і часе ажно да 1880-х, калі зямное жыццё абодвух было большай часткаю пройдзена. Але і тады, калі Вітольд памяняў Варшаўскія клінікі і кафедры на лячэбніцу, адкрытую ім у Бабоўні, «сябраваць маёнткамі» яны не спяшаліся.
Якуб у той час у Наднёмане меў санаторый, дзе лячыў за рубель і дваццаць капеек у суткі ад розных хвароб самымі рознымі сродкамі, ад кумысу да электрычнага току, дык такія самыя грошы ён браў і з жонкі Вітольда, сваячкі. «Многіх бясплатна лячыў, а нас не», — пісаў пасля сын Вітольд Наркевіч-Ёдка-малодшы, рэвалюцыянер, паплечнік Пілсудскага.
Дзеля справядлівасці варта сказаць, што пані Марыі, былой фрэйліне Імператарскага двара, якая ў дзявоцтве мела вельмі пявучае прозвішча Салаўёва-Скварцова (і хваробу вачэй, ад якой яе вылечыў будучы муж), лячэнне ў Якуба дапамагло, хаця да гэтага яе немачам ніякія свяцілы рады даць не маглі. Пра Якуба скажам яшчэ, што ён таксама атрымаў медыцынскую адукацыю, але не ў Дэрпце, як брат, а ў Парыжы. Звесткі пра тое, як тады было вывучаць медыцыну ў Сарбоне, пакінем іншым артыкулам, а ў Дэрпце з Вітольдам здараліся розныя рознасці, з якіх мы, бадай, і пачнём, нарэшце, аповед пра гэтага доктара.
У Дэрпце
Вучыцца туды юнага Вітольда (яму ўжо амаль 19, але для свайго часу ён яшчэ няпоўнагадовы) адправіў дзядзька і апякун, памешчык Ігуменскага павета, надворны саветнік Фама Наркевіч-Ёдка, пра што ўласнай рукой каліграфічна выпісаў на паперы з родавым гербам, удаўленым пячаткаю ў чырвоны сургуч:
«Свидетельство Дано сіе въ томъ, что Племянникъ мой Витольдъ Александровъ сынъ Наркевичъ Йодко окончивъ полной курсъ въ Минской Губернской Гимназіи, по согласію моему отправился въ Дерптъ, где позволяю ему Племяннику вступить въ Ветеринарную Школу и оставаться въ оной впредь до полученія ученой Степени. Въ чемъ собственноручно съ приложеніемъ Герба моего печати подписуюсь 1852 года Сентября 2 дня».
19 верасня, трохі больш чым праз два тыдні, быў выпісаны сертыфікат, які сведчыў пра паспяховую здачу Вітольдам экзамена і ўрачыстае абяцанне «сур’ёзна і заўзята прысвяціць сябе вывучэнню ветэрынарных навук, заўсёды памятаючы пра мэту, якая прывяла яго ва ўстанову, бездакорна і добрасумленна выконваць загады і прадпісанні». Ветэрынарная школа ў сваю чаргу гарантавала свайму студэнту «любую юрыдычную абарону» і запэўнівала: «калі ён прадэманструе атрыманыя веды на адпаведным іспыце, яму будзе прадастаўлена права атрымаць навуковую ступень па ветэрынарыі». Хутчэй не сертыфікат, а дамова, пагадненне бакоў. Дакумент гэты, як і той, што пісаўся дзядзькам Фамой (на самой справе Тадэвушам, але надворнаму саветніку польскае імя лепш было не мець), захоўваецца ў архіве горада Тарту.
Ветэрынарная школа ў той час — гэта не тое, што сённяшні ветэрынарны каледж. Справа лекавання жывёлы ў 19-м стагоддзі падпарадкоўвалася Медыцынскаму дэпартаменту Міністэрства ўнутраных спраў, ветэрынарныя ўрачы знаходзіліся ў падначаленні медыцынскіх інспектараў, а выпускнік ветэрынарнай навучальнай установы меў паўнамоцтвы медыка і наадварот: студэнтам-медыкам выкладалася ветэрынарыя. Усё гэта для таго, каб палепшыць у дзяржаве справы, датычныя жывёлагадоўлі, на той час вельмі сумныя. Іншымі словамі, у Дэрпцкую ветэрынарную школу Вітольд прыехаў па медыцынскія веды, якіх тут давалася дастаткова.
Прафесар фармакалогіі Рудольф Бухгейм чытаў навейшыя медыцынскія метады, гісторыю медыцыны і медыцынскую літаратуру. Імя яго потым стане вядомым у першую чаргу тым, што гэта ён аддзеліць фармакалогію ад фармакагнозіі і фармацыі. Доктар філасофіі Людвіг Штрумпель выкладаў псіхалогію, прафесар Перс Вальтэр, «стары грубіян» і на экзаменах дэспат, на «жаночым фантоме» вучыў «адчуваць палажэнне дзіцяці ў тазе жанчыны і ў залежнасці ад гэтага палажэння аказваць патрэбную дапамогу пры родах». Прафесар Гвіда Карлавіч Самсон фон Гімельштэрн, дэкан, а потым рэктар, даваў цудоўныя веды па судовай медыцыне, дазваляў студэнтам браць удзел у сапраўдных даследаваннях жывых і нежывых пашкоджаных цел, звяртаючы ўвагу на частыя тады выпадкі самапашкоджання і прытворства дзеля ратунку ад рэкруцтва.
Але бадай самае для таго часу цікавае — паліклініка, у якой пацыенты маглі звяртацца па дапамогу студэнтаў бясплатна, а тыя маглі самастойна ацэньваць стан хворых і выпісваць ім лекі, якія ў аптэцы адпускаліся бясплатна (запісваліся на рахунак навучальнай установы). Пасля, канечне, трэба было тлумачыць прынятыя рашэнні выкладчыку, але той у выпадку студэнцкай памылкі лячэнне карэктаваў. Гэтым выкладчыкам быў намеснік прафесара Карл Руфус Вейрых.
Каб паспяхова вучыцца ў Дэрпце, трэба не проста жадаць там вучыцца, а добра ведаць нямецкую мову, бо дарма што ўстанова належыць Расійскай імперыі — навучанне вядзецца ў ёй скрозь нямецкімі выкладчыкамі і па-нямецку (выкладаць па-руску пачнуць тут толькі ў 1896 годзе). Па ўспамінах іншага навучэнца з таго самага месца і часу, Баляслава Ліманоўскага (з Наркевічам-Ёдкам ён быў знаёмы, і гэта яго ўспаміны цытуюцца абзацам вышэй), вядома, што важна было ведаць не мову, але прадмет. «На экзамене па батаніцы, — пісаў Ліманоўскі, — я не мог успомніць нямецкі тэрмін і прамовіў яго па-французску.
Прафесар сказаў, што я магу адказваць яму па-французску, калі мне так зручней, і далей я так яму і апавядаў». Баляслаў Ліманоўскі, у якога з нямецкай мовай былі праблемы, да ветэрынарыі і медыцыны хутка астыў. А Вітольд Наркевіч-Ёдка нямецкую ведаў добра. Гэта зразумела не толькі па тым, што вучыцца прафесіі ён падаўся ў нямецкамоўны Дэрпт, але і па тым, што пазней і яго з Марыяй Салаўёвай-Скварцовай дзеці, нават дзяўчынкі, жывучы ў Бабоўні, вучылі не толькі французскую, але і нямецкую, і англійскую, што не было характэрна для кожнай шляхецкай сям’і. Дакладна вядома, што адна з дачок, якую звалі, як маці, Марыяй, аддадзеная пазней у пансіён у Варшаве, вывучыла там яшчэ і італьянскую, і чэшскую. Іншымі словамі, Ёдкі да моў былі здольныя. У Дэрпцкай ветшколе Вітольд меў іншыя цяжкасці.
Была там, у Дэрпце, адна прыгажунька з танцорак, ад якой шмат у каго са студэнтаў закружылася галава. І была там студэнцкая мода ўсё вырашаць праз дуэлі. Ці кружылася галава ў Вітольда, мы не ведаем, але з-за прыгажунькі адбылася дуэль са смяротным вынікам, і з-за яе, а дакладней, з-за супрацьстаяння выкладчыкаў і студэнтаў, выкліканага забаронай гучнага пахавання — з аднаго боку, і яе парушэннем — з другога, ён быў вымушаны Дэрпт пакінуць. Далей у гэтай гісторыі назіраецца белая пляма, як сляпое пятно на сятчатцы вока, якое наш герой пастанавіў сабе вывучыць дасканала, каб праславіцца як акуліст.
Варшаўская практыка
Недзе ў канцы 1850-х Вітольда Наркевіча-Ёдку сустракае той самы Баляслаў Ліманоўскі, але сустракае ў Вроцлаве. А згодна з некралогам, напісаным доктарам Юзафам Талькам, Вітольд Наркевіч-Ёдка скончыў Дэрпцкі ўніверсітэт і ў 1860 годзе пасля абароны працы «Пра лімфатычныя парушэнні вока» атрымаў ступень доктара медыцыны. Праз два гады, пастажыраваўшыся ў Берліне, Вітольд піша працу пра акамадацыю і атрымлівае за яе месца дацэнта ў Варшаўскай медыка-хірургічнай акадэміі. Выкладае і ў іншых месцах, адначасова працуе ў некалькіх клініках, у тым ліку і ў афтальмалагічным інстытуце князя Любамірскага, якому ў выніку аддае 13 гадоў. За гэты час пры яго ўдзеле было прааперыравана 900 пацыентаў з адной толькі катарактай. Не была гэта хвароба нумар адзін, але пакутавалі ад яе вельмі многія.
А яшчэ ён піша артыкулы і манаграфіі, з чаго мы і сёння можам лёгка даведацца, з якімі выпадкамі даводзілася мець справу акулістам 19-га стагоддзя і наколькі шматлікімі былі іх пацыенты.
Вось прыйшла 47-гадовая Фейга з Замосця. Сярэдняга росту, мяркуючы па целаскладу, фізічнай моцы і харчаванні, «цешыцца найлепшым здароўем». Але 2 гады таму на ўнутранай паверхні ніжняга века яна мела прышч, які моцна часаўся, з-за чаго ўвесь час слізістая абалонка была раздрапана і не магла загаіцца. Лячылі жанчыну рознымі мазямі ды прымочкамі, а ў выніку ўтварылася карцынома.
Аперацыю доктар Наркевіч-Ёдка назваў нескладанай. Складана было вырашыць, як яе лепш спланаваць і правесці, каб вынік атрымаўся найбольш эстэтычны — каб не мела пацыентка на сваёй шчацэ вялікі тоўсты рубец, века не вывернулася вонкі. Пастанавілі зрабіць аперацыю, выразаўшы лапік скуры з іншага месца і размясціўшы яго такім чынам, каб швы прыпадалі не на шчаку, а на скронь, дзе скура танчэйшая — там яны акажуцца не такімі прыкметнымі. Праз тры дні швы знялі, праз два тыдні пацыентка пакінула клініку «цалкам здаровай», а прыехаўшы праз год, прадэманстравала рубец, амаль што нябачны.
А вось 18-гадовая маленькая тоўсценькая Х. П. Сем гадоў яе лячылі ад ваўчанкі лба і скроні. Вылечылі. Але атрымалі пабочны эфект: выварачэнне верхняга века, вельмі моцнае. Пацыентка, даведаўшыся пра магчымасці хірургіі, настойвала на аперацыі, урачы не маглі не пагадзіцца з яе неабходнасцю, але як? Аперацыя была вельмі складанай, ды і потым пацыентка яшчэ доўга пакутавала: павышалася тэмпература, пачашчаўся пульс, трымалася нервовае ўзбуджэнне. Трапіўшы ў клініку ў лютым, выйшла з яе толькі ў красавіку. Але ў рэшце рэшт акрыяла.
А гэта 74-гадовы халасцяк, значна маладзейшы на выгляд. Яго праблема ў тым, што канал слёзнай залозы без аніякай прычыны ўвесь час пашыраецца. Тут няўзброеным вокам было відаць, што гэта рак, і падазравалася, што пашкоджаны ім тканкі ажно да косткі носа. Можна было б знішчыць яго «венскім цестам» — пастай, прыгатаванай з едкага калія і едкай вапны, якую звычайна тады для такіх мэт выкарыстоўвалі. Але ўпэўненасці, што дастане яна так глыбока, як трэба, доктар Наркевіч-Ёдка і яго калегі не мелі.
Доктар Наркевіч-Ёдка:
І пагадзіліся мы на знішчэнне новаўтварэння пры дапамозе нажа», а страчаныя ўчасткі тканкі верхняга і ніжняга векаў запоўніць тканкай «з суседніх частак твару». Вялікімі нажніцамі, якія выразалі пухліну, кіраваў малы палец левай рукі доктара Наркевіча-Ёдкі, увесь час знаходзячыся ў ране, а калегі цягнулі пухліну кручкамі.
Аперацыя доўжылася амаль дзве гадзіны: шмат клопату нарабілі артэрыолы, якія моцна крывавілі. І высветалася, што костка носа пухлінаю не пашкоджана. Пацыент толькі ў самым пачатку быў пад хлараформным наркозам, а потым яму прыйшлося даць шклянку мадэйры. Моцны боль ў галаве здымалі прыкладваннем лёду. Пасля пацыент заснуў, а вечарам доктар знайшоў яго «ў добрым гуморы.
І пан, і доктар
У Бабоўню з Варшавы доктор Наркевіч-Ёдка, канечне, наведваўся. Там гадаваліся яго дзеці. А ў 1881 годзе, адчуўшы сябе вельмі кепска (пакутаваў на хваробу лёгкіх), ён вырашыў перазімаваць у маёнтку, каб вярнуцца да працы «аджыўленым», з новымі сіламі. Надоўга «аджыць» не атрымалася, і зіму 1882-га ён зноў правёў у Бабоўні. А ў 1883-м наогул вырашыў застацца.
Яго лячылі і бабаўнянскія сосны, і захапленне справай перабудовы сядзібнага дома (трэба было ў ім зрабіць аперацыйную і перавязачныя для пацыетаў, якіх і ў гэтай мясцовасці было дастаткова), і работы па ўпарадкаванні парка з яго экзатычнымі пасадкамі і арыгінальнай воднай сістэмай. Доктар нібыта паправіўся і мог бы ўжо зноў практыкаваць і выкладаць у Варшаве. Але туды ён больш не паехаў. Зразумеў, што і на радзіме працы хапае. Лячыў сваіх хворых бясплатна, бо аказаўся яшчэ і добрым гаспадаром: у Бабоўні працавалі ажно дзве цагельні, прыбытку ад цэглы, чырвонай і чорнай (больш надзейнай, як камень), хапала. А яшчэ ён стаў членам сельскагаспадарчага таварыства і вырашаў там шматлікія важныя справы.
Але хваробу сваю канчаткова не перамог. 11 лістапада 1898 года, прысвяціўшы землякам 15 апошніх гадоў жыцця, памёр у сваім маёнтку. «Ён меў сапраўдна літвінскае сэрца», — напісаў у некралогу доктар Юзаф Талька. Іншы аўтар згадваў пра нязломны характар, які не дапускаў нават самых малых ухіленняў «ад правіл жыццёвай этыкі», пра заслужаную праз гэта ўсеагульную сімпатыю і павагу. «У любым важным пытанні, будзь яно гаспадарчае ці грамадскае, кожны прагнуў пачуць яго парады, якія найчасцей мелі рашаючае значэнне», — пісалася ў прэсе.
Доктара Вітольда Наркевіча-Ёдку пахавалі ў сямейнай капліцы пры вялікай колькасці людзей, якія з’ехаліся адусюль на сумную вестку. Не менш было і спачувальных тэлеграм на імя пані Марыі, удавы. Праз тыдзень пасля смерці мужа, 18 лістапада, яна ад імя свайго і дзяцей, сына і дзвюх дочак, перадала ў новаадкрытае афтальмалагічнае аддзяленне пры шпіталі Святога Юзафа ў Любліне яго медыцынскія інструменты.
Пазней на тэрыторыі сядзібы ўсталявалі бюст доктара. Але ў савецкі час і бюст быў знішчаны, і магіла разрабавана, і дом разбураны. На яго фундаменце стаіць цяпер у вёсцы Бабоўня бальніца сястрынскага догляду, акружаная рэшткамі былога сядзібнага парка такой прыгажосці, што і сёння яе яшчэ можна заўважыць і ацаніць. І гэтыя рэшткі, і фрагменты воднай сістэмы з’яўляюцца гісторыка-культурнай каштоўнасцю і ахоўваюцца дзяржавай.
P.S. Аўтар выказвае падзякі за дапамогу ў падрыхоўцы матэрыялу Жанне Некрашэвіч-Кароткай, Хільке Вагнер, Анцье Заатхоф, Дзмітрыю Касаткіну, Хаміду Бекалі.